Trên hành trình kỷ nguyên vươn mình của đất nước, chuyển đổi số trở thành đòn bẩy quan trọng, thúc đẩy lực lượng sản xuất, hoàn thiện quan hệ sản xuất và đưa đất nước tiến nhanh vào thời đại công nghệ đổi mới sáng tạo. Nếu thế hệ trước phải gồng mình với gánh nặng cơm áo gạo tiền, thì thế hệ trẻ hôm nay được thừa hưởng nhiều thành quả và cơ hội mới, trở thành lực lượng nòng cốt, góp phần định hình tương lai đất nước. Tuy vậy, họ đang đứng trước một thử thách mới mang tên “bẫy năng lực trung bình”. Trong bài viết này, Ban Chăm sóc người học sẽ cùng bạn khám phá vai trò của sinh viên trong thời đại AI và tìm lời giải để vượt qua thách thức này.
Lớp học trong thời đại số
(Nguồn: Google hình ảnh)
Trong cơ có nguy
Trí tuệ nhân tạo ngày nay không chỉ đơn thuần là công cụ cung cấp kiến thức mà còn là tác nhân tạo nên một làn sóng thay đổi mạnh mẽ trên thị trường lao động. Theo Hartnett của Bank of America, tỷ lệ thất nghiệp của cử nhân tại Mỹ đã tăng từ 4,0% vào năm 2023 lên đến 8,1% vào năm 2025 (theo Tạp chí Một thế giới mới, 2025), minh chứng cho sự ảnh hưởng sâu rộng của AI trong khía cạnh việc làm. Đặc biệt, những công việc sơ cấp, thường dành cho người mới ra trường, đang chịu tác động nặng nề khi AI có thể dễ dàng đảm nhận các nhiệm vụ như thu thập dữ liệu, lập biểu đồ và xử lý các quy trình cơ bản. Bên cạnh đó, báo cáo từ Ngân hàng Thế giới (WB) cảnh báo rằng các ngành nghề yêu cầu kỹ năng và trình độ trung bình, và có tính chất công việc lặp đi lặp lại, như nhân viên văn phòng, tổng đài viên, người vận hành máy móc, công nhân chế biến thực phẩm, xây dựng, dọn vệ sinh, lái xe, cũng như lao động trong nông nghiệp, may mặc, dịch vụ cá nhân, bán hàng,… đều đang đứng trước nguy cơ cao bị tự động hóa và thay thế bởi robot, AI. Đây chính là thách thức lớn đối với lực lượng lao động truyền thống trong kỷ nguyên công nghệ mới.
Bẫy năng lực trung bình
Bẫy năng lực trung bình (trong tiếng Anh gọi là “The Trap of Mediocrity” hoặc “The Average Competency Trap”) là hiện tượng một người đạt đến một mức năng lực vừa đủ để hoàn thành công việc hoặc đạt chuẩn đánh giá, nhưng sau đó dừng lại, không tiếp tục học hỏi và nâng cao (theo Giảng viên Hồ Quốc Tuấn – Đại học Bristol chia sẻ trên Báo VnExpress).
Ông cũng nhấn mạnh rằng người có năng lực trung bình thường được mô tả là nhóm “có xu hướng bám vào những gì họ đã biết, ít khi dám mạo hiểm, thử nghiệm cách làm mới và ít có tư duy phản biện”. Số này chiếm tỷ lệ không nhỏ trong lực lượng lao động. Việc công nghệ thay thế những người đó chỉ là sớm muộn. Tuy nhiên, điều quan trọng là chính những người sắp gia nhập lực lượng lao động cũng đang có xu hướng như vậy.
Cử nhân đối mặt với thách thức từ kỷ nguyên công nghệ
(Nguồn: Linkedin)
“Trình” là gì mà là trình “AI” chấm?
Câu nói trên nghe như một câu đùa mạng xã hội, nhưng lại phản ánh một thực trạng đáng suy ngẫm của sinh viên thời AI. Ngày nay, chỉ cần biết “ra lệnh” đúng cách cho ChatGPT hay các công cụ tương tự, nhiều sinh viên có thể sở hữu những bài luận mạch lạc, đúng chuẩn tiêu chí chấm điểm, và dễ dàng qua vòng “AI chấm” theo các tiêu chuẩn máy móc, hoặc thậm chí các giáo viên cũng không thể nhận ra . Thế nhưng, điều này không đồng nghĩa với việc trình độ các bạn thực sự được nâng cao. Nguy hiểm hơn, những điểm số đẹp lại dễ ru ngủ người học, khiến họ ngộ nhận mình đã tiến bộ, trong khi bản chất vẫn chỉ dậm chân ở mức trung bình.
Đây chính là bẫy năng lực trung bình: bên ngoài có vẻ đạt chuẩn, nhưng bên trong thiếu chiều sâu, thiếu khả năng phân tích độc lập và ứng biến khi gặp vấn đề thực tế. AI có thể phản ánh một phần trình độ thông qua việc đánh giá nhanh và chính xác theo tiêu chí, nhưng nó không thể thay thế việc rèn luyện tư duy phản biện, kết nối ý tưởng hay tạo ra “insight” mới. Khi sinh viên quá phụ thuộc vào AI để “trình” của mình đẹp trên giấy, họ đang bỏ qua quá trình tích lũy trải nghiệm, kiến thức nền và kỹ năng xử lý tình huống – những thứ quyết định thành công ngoài đời thực.
Ban đầu, việc “hỏi ChatGPT” chỉ là cách nhanh chóng tìm thông tin, nhưng dần dần, nó trở thành thói quen ủy thác toàn bộ quá trình suy nghĩ cho máy. Hệ quả là trong các cuộc thảo luận, phản biện hay giải quyết tình huống mở, điểm yếu lập tức lộ rõ. Nhiều người chỉ “nhái” lại các kỹ thuật lập luận từ AI hoặc mạng xã hội mà không thực sự hiểu bản chất, họ dần trở thành những “con vẹt” công nghệ. Thực tế, AI chỉ nên là công cụ bổ trợ còn việc nâng “trình” thật đòi hỏi con người phải chủ động đào sâu, đặt câu hỏi, phân tích và tạo ra giá trị mới.
Làn sóng sa thải trong thời đại số
(Nguồn: Google hình ảnh)
Sinh viên hụt hẫng rồi hụt hơi khi bước chân vào thị trường lao động
Khi năng lực bị “trung bình hóa”, sinh viên không chỉ mất đi lợi thế cạnh tranh mà còn dễ rơi vào thế bị động. Họ khó đuổi kịp AI về tốc độ xử lý và chi phí thực hiện công việc, đồng thời cũng tụt hậu trước nguồn nhân lực toàn cầu vốn vượt trội về chuyên môn và kỹ năng. Kết quả là, khi rời giảng đường, nhiều người cảm thấy hụt hẫng vì khoảng cách giữa điểm số và năng lực thực tế và hụt hơi khi phải chạy đua trong môi trường lao động cạnh tranh khốc liệt.
Chúng ta có thể kể đến ví dụ trong ngành kiểm toán, AI cho thấy hiệu quả vượt trội ở khả năng xử lý dữ liệu và tính toán con số chính xác tuyệt đối, đồng thời không chịu ảnh hưởng bởi yếu tố cảm tính cá nhân tiêu cực. Điều này khiến nhiều khách hàng bắt đầu đặt câu hỏi về giá trị gia tăng của các hãng kiểm toán lâu năm khi so sánh giữa chi phí bỏ ra và hiệu suất mà AI mang lại.
Trong bối cảnh công nghệ AI ngày càng chi phối mọi mặt đời sống, tâm lý chán nản và mất phương hướng không chỉ là những cảm xúc nhất thời mà đã trở thành một hệ lụy dai dẳng, ăn mòn động lực và khát vọng phát triển của nhiều sinh viên. Khi không được trang bị đầy đủ kỹ năng thực tiễn và khả năng thích nghi, họ dễ dàng rơi vào trạng thái bế tắc, dẫn đến thất nghiệp hoặc phải chấp nhận làm công việc không phù hợp với chuyên môn đã học. Hậu quả không chỉ là sự tổn thất cá nhân mà còn là một cuộc khủng hoảng về nguồn lực chất lượng cao của quốc gia – khi một thế hệ giỏi trên “giấy tờ” nhưng thiếu sức chiến đấu thực sự sẽ làm suy yếu nền kinh tế, hạn chế đổi mới sáng tạo và giảm sút sức cạnh tranh trên thị trường lao động.
Nếu không nhận ra điều này, sinh viên sẽ dễ rơi vào trạng thái nỗ lực ảo và ảo tưởng về năng lực, để rồi vỡ mộng khi bước vào môi trường làm việc đầy biến động và thay đổi, nơi mà “trình” không được đo bằng điểm số, mà bằng khả năng tư duy độc lập và thích ứng trước những vấn đề chưa từng có trong sách vở.
Đâu là hành trang cho sinh viên thời AI?
Năng lực tư duy và kết nối
AI có thể xử lý dữ liệu và thuật toán nhanh chóng, nhưng những năng lực như tư duy phản biện sắc bén, sáng tạo đột phá và khả năng kết nối cảm xúc vẫn là ưu thế riêng của con người. Tư duy phản biện giúp sinh viên biết cách phân tích, đánh giá thông tin một cách sâu sắc, thay vì chỉ tiếp nhận thụ động. Việc đặt câu hỏi, tìm hiểu nguyên nhân và nhiều góc nhìn khác nhau sẽ giúp nâng cao chất lượng suy nghĩ và ra quyết định. Sáng tạo cũng là yếu tố then chốt để sinh viên có thể phát triển những ý tưởng mới, cải tiến quy trình hoặc sản phẩm. Ngoài ra, khả năng đồng cảm và giao tiếp hiệu quả sẽ hỗ trợ sinh viên làm việc nhóm, lãnh đạo và kết nối với người khác một cách hiệu quả hơn. Việc tham gia các hoạt động cộng đồng, câu lạc bộ, các cuộc thi sinh viên, hoặc dự án tình nguyện sẽ giúp phát triển các kỹ năng này.
Tận dụng thay vì lạm dụng
Sinh viên cần biết sử dụng AI như một trợ lý thông minh thay vì xem nó như đối thủ. Điều này đòi hỏi khả năng hiểu rõ công cụ và biết cách khai thác AI hiệu quả. Việc học cách đặt câu hỏi chính xác (prompt engineering), là chìa khóa để AI trả về kết quả phù hợp và hữu ích. Sinh viên có thể dùng AI để tổng hợp tài liệu, phân tích dữ liệu thô, nhưng quan trọng cần phải biết tự đánh giá và chỉnh sửa dựa trên kiến thức của chính mình. Sự kết hợp giữa năng lực con người và sự hỗ trợ của AI sẽ tạo nên hiệu quả vượt trội, giúp công việc và học tập được tối ưu mà không phụ thuộc hoàn toàn vào máy móc.
Năng lực cá nhân hoá chuyên sâu
Thay vì chạy theo xu hướng “biết một chút về nhiều thứ”, sinh viên nên xác định một lĩnh vực mà mình yêu thích và có tiềm năng phát triển lâu dài, chẳng hạn như phân tích dữ liệu, marketing kỹ thuật số, lập trình AI… Việc đào sâu kiến thức qua các khóa học nâng cao, chứng chỉ chuyên ngành hoặc nghiên cứu sẽ giúp sinh viên trở thành chuyên gia thực thụ trong lĩnh vực đó. Đồng thời, phát triển thêm các kỹ năng bổ trợ như thuyết trình, quản lý dự án hay ngoại ngữ cũng sẽ nâng cao giá trị và khả năng cạnh tranh trên thị trường lao động.
Luôn sẵn sàng học tập, phát triển
Tại UEH, sinh viên được khuyến khích tìm kiếm những kinh nghiệm thực tế thông qua các dự án thực tế, tham quan doanh nghiệp, kỳ thực tập…, từ đó giúp sinh viên hiểu rõ hơn về công việc tương lai, môi trường làm việc, cũng như áp dụng kiến thức vào thực tế một cách hiệu quả. Tham gia câu lạc bộ, nhóm chuyên môn cũng giúp xây dựng mạng lưới quan hệ, đồng thời học hỏi kinh nghiệm từ những người cùng chí hướng. Việc tìm kiếm mentor – những người đi trước giàu kinh nghiệm sẽ giúp sinh viên định hướng và phát triển sự nghiệp rõ ràng hơn. Bên cạnh đó, việc chủ động cập nhật các xu hướng công nghệ, thị trường thông qua báo chí chuyên ngành, hội thảo, webinar sẽ giúp sinh viên luôn bắt kịp sự thay đổi nhanh chóng trong kỷ nguyên số.
Lời kết
Có thể thấy rằng, trong bối cảnh kỷ nguyên AI đang thay đổi sâu sắc cách thức học tập và làm việc, sinh viên cần chủ động tái định hình tư duy, không ngừng rèn luyện những kỹ năng cốt lõi khó có thể bị máy móc thay thế như tư duy phản biện, sáng tạo và khả năng kết nối cảm xúc. Đồng thời, việc biết cách sử dụng trí tuệ nhân tạo như một công cụ hỗ trợ hiệu quả sẽ giúp sinh viên nâng tầm “đẳng cấp”, tạo ra giá trị gia tăng và khẳng định vị thế và năng lực cạnh tranh trong thị trường lao động. Chỉ khi kết hợp hài hòa giữa trí tuệ con người và sức mạnh của công nghệ, sinh viên mới thực sự có thể vững bước và thành công trong tương lai.
Tin, ảnh: Ban Chăm sóc người học UEH (DSA)
Tài liệu tham khảo:
Tạp chí Một thế giới mới (2025). “Thị trường lao động Mỹ: 8,1% giới trẻ thất nghiệp do AI”. https://1thegioi.vn/thi-truong-lao-dong-my-8-1-gioi-tre-that-nghiep-do-ai-236062.html (Truy cập ngày 20/8/2025)
Báo Pháp luật Việt Nam (2025). “Thị trường lao động dưới tác động của AI”.https://baophapluat.vn/thi-truong-lao-dong-duoi-tac-dong-cua-ai-post536814.html (Truy cập ngày 20/8/2025)
VnExpress. (2025). Bẫy năng lực trung bình.https://vnexpress.net/bay-nang-luc-trung-binh-4919477.html (Truy cập ngày 20/8/2025)
Báo Điện Tử Dân Trí (2025). “Hỏi ChatGPT đi!” https://dantri.com.vn/tam-diem/hoi-chatgpt-di-20250529125929590.htm (Truy cập ngày 20/8/2025)
Hồ Quốc Tuấn (2025). “Đọc Chậm 1/6: AI và bẫy năng lực trung bình”. https://hoquoctuan.substack.com/p/oc-cham-16-ai-va-bay-nang-luc-trung (Truy cập ngày 20/8/2025)